Jak kształtować zachowania edukacyjne dziecka: szczegółowy plan dla rodziców i nauczycieli.

Pierwsze prawo pedagogiki mówi: 

„Dziecka nie można niczego nauczyć, jedynie ono samo może się wszystkiego nauczyć”. 

Jednak czasami na drodze do samodzielnej nauki pojawiają się przeszkody. 

Zachowania związane z nauką to fundament skutecznego przyswajania wiedzy, a jeśli z jakiegoś powodu nie zostaną ukształtowane, nawet najbardziej doświadczeni pedagodzy i staranni rodzice mogą nie osiągnąć oczekiwanych rezultatów. W tym artykule opowiemy o tym, jak rozwijać zachowania związane z nauką u dziecka, nawet jeśli pojawiają się z tym trudności, na przykład w przypadku autyzmu.

Definicja zachowań związanych z nauką

Zachowania związane z nauką to chęć i umiejętność dziecka, by się skoncentrować, naśladować, przyswajać i przetwarzać informacje. Obejmują one umiejętności związane z samoregulacją, celowością i motywacją. To ważny fundament, na którym opiera się skuteczna nauka i rozwój dziecka. 

Warto zauważyć, że chodzi tu zarówno o chęć, jak i umiejętność. Aby dziecko mogło odnosić sukcesy, musi jednocześnie chcieć i móc się uczyć.

Jak rozwijają się zachowania związane z nauką u dzieci neurotypowych

Zachowania związane z nauką często rozwijają się u dzieci w sposób naturalny, jako część ich ewolucji. Aby przetrwać, dziecko instynktownie uczy się od rodziców, obserwując ich i naśladując. Proces ten przypomina naukę w świecie zwierząt. Na przykład lwiątka uczą się polować, obserwując swoją matkę. Lwica nie tłumaczy im „słowami”, jak polować, a nawet specjalnie nie stara się przyciągnąć uwagi młodych. Po prostu wykonuje swoje zadania, a lwiątka obserwują i naśladują jej działania, stopniowo ucząc się same. W podobny sposób uczą się dzieci – obserwując dorosłych i naśladując ich zachowania. Proces ten stanowi podstawę kształtowania się zachowań związanych z nauką.

Kluczowe elementy zachowań związanych z nauką

1. Uwaga – zdolność do skupienia się na zadaniu i eliminowania czynników rozpraszających. Bez umiejętności koncentracji nauka staje się chaotyczna i mało skuteczna. Przykład: Gdyby lwiątko nie potrafiło się skoncentrować, stale rozpraszałoby się dźwiękami i owadami, zamiast zwracać uwagę na polowanie matki. W takiej sytuacji nie nauczyłoby się polować i nie mogłoby samodzielnie zdobywać pożywienia w przyszłości.
   
   
2. Naśladowanie – dzieci uczą się, obserwując dorosłych i powtarzając ich działania. Naśladowanie to ważny sposób przyswajania nowych umiejętności i zachowań. Przykład: Gdyby lwiątko nie miało zdolności naśladowania, nie powtarzałoby ruchów matki podczas polowania i tym samym nie opanowałoby tej ważnej umiejętności. Nie rozumiałoby, co należy robić i pozostałoby bez niezbędnych zdolności.
   
   
3. Motywacja – wewnętrzna lub zewnętrzna chęć do nauki. To ona pobudza dziecko do działania, budzi zainteresowanie i zaangażowanie w proces nauki. Przykład: Gdyby lwiątko nie miało motywacji, nie podążałoby za matką na polowanie. Bez zainteresowania tym procesem i chęci nauczenia się, jak zdobywać pożywienie, pozostałoby zależne od innych i niezdolne do samodzielnego życia.
   
   
4. Celowość – zdolność do zrozumienia celu działania i dążenia do jego realizacji. To pomaga dziecku nie tylko się uczyć, ale także utrzymać zainteresowanie w dłuższej perspektywie. Przykład: Gdyby lwiątko nie rozumiało, po co poluje, nie przejawiałoby wytrwałości i rezygnowało po pierwszych niepowodzeniach. Cel zdobycia pożywienia daje lwiątku motywację do dalszej nauki i próbowania mimo początkowych trudności.
   
   
5. Samoregulacja – umiejętność kontrolowania swoich emocji i zachowań. To pozwala dziecku skutecznie reagować na trudności i radzić sobie z impulsami. Przykład: Gdyby lwiątko nie potrafiło kontrolować swoich emocji, mogłoby nie być wystarczająco cierpliwe, przedwcześnie płoszyć zdobycz i w ten sposób uniemożliwiać sobie udane polowanie, a potem jeszcze wybuchać złością z powodu niepowodzeń. Umiejętność zachowania spokoju i działania mimo niepowodzeń to kluczowa zdolność do przetrwania i nauki.

Plan kształtowania zachowań związanych z nauką u dzieci z ASD

1. Wczesne rozpoczęcie za pomocą prostych bodźców i gier sensorycznych. Dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) ważne jest, aby zacząć od prostych i zrozumiałych bodźców. Mogą to być gry sensoryczne, które pomagają nawiązać kontakt i rozwijać podstawowe umiejętności interakcji. Używajcie jaskrawych przedmiotów, zabawek, muzyki, aby przyciągnąć uwagę dziecka. Ważne jest, aby osiągnąć nawet najmniejszą reakcję – zainteresowany wzrok lub gest. Kilka sekund skupionej uwagi dziecka to już sukces. Z czasem uwaga się wydłuży.
   
   
2. Stworzenie uporządkowanego środowiska z wizualnymi podpowiedziami. 
   
   Dzieci z ASD często potrzebują jasnej i uporządkowanej przestrzeni, aby czuć się komfortowo. Wyznacz stałe strefy do nauki i zabawy, używajcie wizualnych harmonogramów, kart i wskazówek, aby dziecko rozumiało, czego się od niego oczekuje. Elementy wizualne pomagają zmniejszyć lęk i uporządkować dzień w sposób przewidywalny. Podam uproszczony, ale obrazowy przykład z życia opiekunów psów: właściciel bierze smycz – oznacza to, że zaraz będzie spacer, grzechocze miską – będzie karmienie, bierze szczotkę – oznacza to czesanie. Każde działanie codzienne zamienia się w powtarzający się rytuał, który pomaga dziecku adaptować się w przestrzeni i życiu.
   
   
3. Ćwiczenia poprawiające koncentrację i samoregulację. 
   
   Aby poprawić koncentrację, zacznijcie od krótkich i prostych zadań. Wykorzystujcie elementy integracji sensorycznej – takie jak ćwiczenia na równowagę, huśtanie się, delikatny masaż, które pomagają dziecku regulować swoje emocje. Stopniowo wydłużajcie czas trwania zajęć, używając wizualnych minutników (np. klepsydry), aby dziecko mogło widzieć, ile czasu pozostało.
   
   
4. Pozytywne wzmocnienie uwzględniające indywidualne cechy. 
   
   Pozytywne wzmocnienie jest szczególnie ważne dla dzieci z ASD. Powinno być konkretne i szybkie. Może to być pochwała, drobny upominek lub przyjemne zajęcie, które dziecko lubi. Wzmocnienie pomaga dziecku zrozumieć, które działania są właściwe i przynoszą korzyść.
   
   
5. Przykład dorosłego i nauka przez naśladowanie. 
   
   To działa nawet u dzieci neurotypowych: jeśli chcecie nauczyć rysowania, usiądźcie i rysujcie sami. Chcecie, żeby układało puzzle – układajcie sami. Chcecie, żeby się ubierało lub rozbierało samo – ubierajcie się i rozbierajcie w jego obecności. Dzieciom z ASD może być trudno spontanicznie naśladować, dlatego pokazujcie każdą czynność wyraźnie i konkretnie. Powtarzajcie ją kilka razy, aby dziecko mogło zrozumieć i spróbować zrobić to samo. Używajcie fizycznej pomocy (np. delikatne prowadzenie ręki), jeśli dziecko ma trudności ze zrozumieniem, jak wykonać zadanie. Najpierw wyraźnie pokazujecie, a potem pomagacie powtórzyć.
   
   
6. Rozwój celowości poprzez małe kroki.
   
   Uczcie dziecko, aby stawiało sobie bardzo proste i dostępne cele, aby „sukces” jego działań był zagwarantowany. Na przykład, złożenie wieży z klocków lub włożenie zabawki do pudełka. Dzieciom neurotypowym zaleca się stawianie zadań z wyzwaniem, czyli bardziej skomplikowanych niż te, do których są przyzwyczajone. Jeśli dziecko odniesie porażkę – nie ma problemu, po kilku nieudanych próbach w końcu sobie poradzi. W przypadku ASD nie należy tego robić. Podzielcie trudne zadanie na małe kroki, a każdy krok nagradzajcie pochwałą. To pomoże dziecku stopniowo rozwijać zrozumienie celu i dążenie do jego osiągnięcia.
   
   
7. Uwzględnienie indywidualnych cech i potrzeb sensorycznych. 
   
   Dzieci z ASD często mają szczególne potrzeby sensoryczne – niektóre mogą być nadwrażliwe na dźwięki lub tekstury, inne zaś mogą szukać dodatkowych bodźców sensorycznych. Uwzględnienie tych cech pomaga stworzyć warunki, w których dziecko czuje się komfortowo i może się skoncentrować na nauce.
   
   
8. Refleksja i informacja zwrotna w formie wizualnej. 
   
   Refleksja dla dzieci z ASD powinna być wizualna i konkretna. Używajcie kart z obrazkami emocji, aby omówić, jak przebiegały zajęcia, co się podobało, a co było trudne. To pomaga dziecku lepiej zrozumieć swoje sukcesy i postępy.
   
9. Zawsze pozytywnie. 
   
   Kończcie zajęcia na „pozytywnej nucie”. Lepiej zakończyć, gdy dziecko współpracuje z dorosłym, niż doprowadzić je do stanu, gdy jest zmęczone, zaczyna się rozpraszać i może uciec się do niepożądanych zachowań, takich jak histeria. Jeśli coś się nie udaje, zróbcie krok wstecz, dajcie mu zadanie, z którym na pewno sobie poradzi, pochwalcie i bądźcie zadowoleni ze współpracy. Lepiej nie zdobyć kolejnego szczytu i pozostać w dobrych relacjach, niż „doprowadzić do końca” zadanie i zniechęcić dziecko do procesu nauki.

Możliwe problemy i sposoby ich rozwiązania

• Problemy z koncentracją. Jeśli dziecku trudno utrzymać uwagę, zacznijcie od bardzo krótkich i prostych zadań. Stopniowo wydłużajcie czas ich trwania, używając wizualnych minutników i jasnych instrukcji. Przerwy sensoryczne mogą pomóc dziecku w przełączeniu się i odzyskaniu koncentracji.
• Brak motywacji. Motywacja u dzieci z ASD może być związana z ich zainteresowaniami (często intensywną fascynacją czymś). Starajcie się wykorzystać to, co dziecko interesuje, na przykład jego ulubione zabawki, kreskówki czy bodźce sensoryczne. Stopniowo łączcie te zainteresowania z zadaniami edukacyjnymi. Interesuje się tylko dinozaurami? Niech wszystkie dinozaury w domu uczą się trzymać łyżkę, wiązać sznurówki, korzystać z nocnika itd.
• Impulsywne zachowania. Rozwijanie samokontroli jest możliwe poprzez powtarzalne i uporządkowane zadania, które wymagają przestrzegania zasad. Gry z prostymi zasadami, wizualne instrukcje i regularne przerwy pomagają dziecku uczyć się kontrolować swoje impulsy.

Kształtowanie zachowań związanych z nauką to długi i trudny proces, zwłaszcza u dzieci z ASD, który wymaga cierpliwości i systematycznego podejścia. Jeśli czujecie, że trudno sobie z tym poradzić, nie traćcie nadziei – szukajcie pomocy.